Erzurumlu İbrahim Hakkı (kisi)
25-05-2022
Erzurumlu İbrahim Hakkı, Türk mutasawıfı,bilgini ve şairi (Erzurum 1703-Siirt
1780). Dokuz yaşında amcasıyla gittiği Siirt`te Şeyh İsmail
Fakirullah`a bağlanan (1720) Erzurumlu İbrahim
Hakkı, torunuyla evlendiği şeyhinden halifelik aldı.
1752`de İstanbul`a gelerek, Mahmut I tarafından ilgiyle
karşılandı ve saray kitaplığından yararlandı. Üç kez
hacca giderek, Arabistan ve Mısır`ı dolaştı.
Türkçe, Arapça ve Farsça kırka yakın yapıtı olduğu
sanılan Erzurumlu İbrahim Hakkinin, Divan`inin yanı
sıra başlıca yapıtı, ansiklopedi özellikli Marifetname`dir.
Pek çok bilim dalıyla ilgili bilgi verdiği bu yapıtta,
dünyanın yuvarlak olduğunu belirtmiş, Amerika`nın
keşfiyle ve Kristof Kolomb`la ilgili bilgi vermiştir.
Erzurum (kent) (yer)
25-05-2022
Erzurum (kent), Erzurum ilinin merkezi. Erzurum kenti Doğu Anadolu
Bölgesi`nde, Erzurum ovasının güney kenarı ile Palandöken
dağının kuzey eteği arasında bulunan eğimli bir
yüzeyde kurulmuştur. Ortadaki eski kesimlerinin deniz
düzeyinden 1 950 m yüksekteıbulunmasına karşılık, gü
neydeki yukarı mahalleleri 2 000 m yükseltiye kadar
çıkmakta, demiryolu istasyonuna yakın olan aşağı mahalleleriyse
1 830 -1 850 m yükseltide bulunmaktadır.
Tarih. Tarihi çok eskiye inen bir yerleşme merkezi olan
Erzurum`un yerinde, adı Karin olan ve doğudan gelerek
bu noktada Anadolu`nun çeşitli kesimlerine yönelen
yolların kavşak noktasını denetim altında tutan önemli
bir sınır kalesi vardı. V. yy`da, Bizans imparatoru Theodosius
II döneminde, bu kente Theodosiopolis adı verildi.
Kentin biraz doğusunda da Erzen adlı bir başka
önemli kent yeralıyordu. XI. yy`ın ortalarında yöreye
Tuğrul Bey yönetimindeki Selçuklu akınları yönelince,
Erzen 1048 ya da 1049 yıllarında kısa bir süre için Türklerin eline geçti ve kentin halkı Theodosiopolis`e göç
mek zorunda kaldı. Bir süre sonra da Erzen adı Theodosiopolis
için de kullanılmaya başlandı. Siirt yakınlarında
bulunan başka bir Erzen`le karışmaması için Erzurum`un
yerinde bulunan Erzen`e, Erzenıer-Rum (yani
Anadolu Erzen`i) da denirdi. Kent için günümüzde kullanılan
Erzurum adı, Erzen er-Rum`un zamanla değişikliğe
uğramış biçimidir.
1049`dan sonra kısa bir süre için yeniden BizanslIlara
geçen kent, 1080`de kesin olarak Selçuklular tarafından
alındı ve yörede Büyük Selçuklu devletine bağlı
olarak kurulan Saltukoğulları Beyliği`nin merkezi oldu.
Daha sonra Anadolu Selçuklu Devleti`ne bağlandı. XII.
ve XIII. yy`larda ticaret etkinliği sayesinde büyük ölçü
de zenginleşen ve güzel anıtlarla donatılan Erzurum,
Anadolu`nun en büyük kentlerinden biri haline gelmiş
ken, XIII. yy`ın ortalarına doğru Moğol istilasına uğrayınca
(1242) büyük ölçüde yakılıp yıkıldı ve nüfusu
azaldı. Daha sonra sırasıyla İlhanlIların Eretnaoğulları
devletinin (1360) ve Karakoyunluların (1385) eline geç
ti. 1389`da Timur tarafından işgal edilip, yağmalandı.
1468`de Akkoyunlu hükümdarı Uzun Haşan tarafından
alınıp, 1502`de Safevilere geçti. Çaldıran seferinden dönen Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına
katılıp, Osmanlı yönetim örgütünde aynı adı
taşıyan beylerbeyliğin (eyalet) merkezi oldu.
Osmanlı yönetiminde de önemli yollar üstünde bir
ticaret merkezi ve askerî üs olarak önemini koruyan Erzurum,
XIX. yy`da iki kez (1828`de ve 1877-78 TürkRus
Savaşı`nda) Rus işgaline uğradı ve yakılıp yıkıldı. İlk
Rus işgalinden önce 130 000 olduğu tahmin edilen nü
fusu, 1828 işgalinden sonra 15 000`e kadar düştü.
1877-78 savaşı sırasında yedi ay işgal altında kalan
kent, XX. yy`ın başlarında da (1915-1919 arasında) yeniden
Rus işgaline uğrayarak bir kez daha büyük zarar
gördü.
GÜNÜMÜZDE ERZURUM
Cumhuriyetin ilk sayımında (1927) nüfusu 30 000`i biraz
geçen kent, 1939 sonbaharında demiryolu hattının
ulaşmasıyla gelişmeye başlayıp, 1965 sayımında nüfusu
ilk kez 100 000`i aştı (105 317); 1990 sayımında 250
000`e yaklaştı (242 391).
Günümüzde Erzurum`un ana ekseni doğu-batı doğ-
rultulu Cumhuriyet caddesidir. Başlıca işyerleri ve Mimar
Sinan`ın yapıtı olan Lalapaşa camisi bu cadde üstünde
sıralanır. Caddenin batı ucunda ortası havuzlu
geniş bir meydan, doğu ucunda da ünlü Selçuklu yapıtı
Çifteminare yeralır. Buradan istasyona doğru inen
eğimli bir cadde Erzurum`un asıl ticaret merkezidir (Ünlü
`Taşmağazalar` da bu cadde üstündedir). Batıdaki
meydandan kuzeye doğru uzanan geniş bulvar boyunca,
kentin kültür ve sağlık kuruluşları yeralır. Erzurum`un batısındaki geniş alanda da Atatürk Üniversitesinin
yapıları yükselir.
Erzurum (il) (sehir)
25-05-2022
Erzurum (il), Büyük bölümü Doğu Anadolu Bölgesi`nin ErzurumKars
bölümünde, kuzeyde kalan kesimleri (Oltu, Tortum,
İspir, Olur, Narman, Pazaryolu, Uzundere ilçeleri)
Karadeniz Bölgesi sınırları içinde bulunan il. Kapladığı
alan bakımından Konya, Sivas ve Ankara illerinden sonra
dördüncü sırayı alan, yüzölçümü 25 066 km2, nüfusu
1990 sayımında 848 201, merkezi Erzurum kenti olan
Erzurum ili 19 ilçeye bölünmüştür: Merkez, Aşkale,
Çat, Hınıs, Horasan, Ilıca, İspir, Karaçoban, Karayazı,
Köprüköy, Narman, Oltu, Olur, Pasinler, Pazaryolu,
Şenkaya, Tekman, Tortum, Uzundere. Doğuda Kars ve
Ağrı, güneyde Muş ve Bingöl, batıda Erzincan ve Gü
müşhane, kuzeyde Rize ve Artvin, kuzeydoğuda Arda- ‘
han illeriyle sınırlı olan Erzurum ilinin yüzeyşekillerinde
dikkati en çok çeken öğeler, yüksekliği 2 000 metreyi
aşan yaylalar, bu yaylalar üstünde 3 000 metreden yüksek
dağİar ve yer yer yayla içine gömülen çukur ovalardır.
Karasu-Aras dağları adı verilen dağ sıralarının bazı
öğeleri, Erzurum ilinin güney kesiminde yeralır. Bunların
en önemlisi, Erzurum kentinin ve ovasının hemen
güneyindeki Palandöken dağı (3 176 m) ile daha doğuda
Pasinler ovasının güneyindeki Çakmak dağıdır (3
063 m). Bingöl dağının (3 193 m) da kuzey yarısı, Erzurum
ili sınırları içindedir. İlin kuzeyindeki dağlarsa, Kuzey Anadolu dağlarının ikinci sırasına bağlıdır. Bu sıranın
en önemli dağları, İspir ile Erzurum arasındaki Mescit
dağı (3 239 m), daha doğudaki Kargapazarı dağı (3
045 m) ve yarısı Ardahan ili sınırları içinde kalan Allahü-
ekber dağıdır (3 121 m).
İlin güney ve kuzeyindeki bu dağların arasına iki bü
yük ova girer: Erzurum ovası; Pasinler ovası. İki ova birbirinden
Deveboynu geçidiyle ayrılır.iBu çukur ovalardan
birincisinin en alçak kesimleri 1 800 m`ye kadar
iner; İkincisinin zeminiyse, deniz düzeyinden 1 650 m
yüksekliktedir.
Erzurum ilinin büyük kesiminde kışlar uzun ve sert,
yazlar kısa geçer. İlin kuzeyindeki çukur vadi tabanlarındaysa,
iklim sertliğini yitirir. İl merkezindeki meteoroloji
istasyonunun gözlemlerine göre, en soğuk ay ortalaması
- 8,3 °C, en sıcak ay ortalaması 19 °C, günümü
ze kadar kaydedilen en düşük sıcaklık - 35 °C, en yüksek
sıcaklık 34 °Ctır. Aynı istasyonda yıllık ortalama
yağış tutarı 461 milimetredir. En az yağış düşen mevsim
ilkbahardır. Kış aylarındaki yağışın büyük bölümü de
kar halinde düşer. Erzurum`a ortalama olarak yılda 50
gün kadar kar yağmakta ve yağan kar, ortalama 114 gün
yerde kalmaktadır.
Orman örtüsü 1 900- 2 000 m`den başlar, 2 500
m`ye kadar çıkar. Başlıca orman alanları Oltu, Şenkaya
ve Olur ilçelerindeki sarıçam ve meşelerdir. İlin batı kesimi
ormandan yoksundur. Yalnızca Aşkale-Erzincan
sınırı arasında meşeliklere raslanır. İlin düzlük kesimlerini
kaplayan otsu bitkiler, yerine göre bazen ilkbaharda
yeşerip yazın kuruyan bozkırlar (stepler), bazen de
yeşilliklerini yaz sonuna kadar koruyan çayırlar halindedir.
İlin doğu yarısı, sularını Araş ırmağı aracılığıyla Hazar
denizine gönderirken, batı kesiminin suları Karasu aracılığıyla
Basra körfezine gider. Kuzeydeki sular, Tortum
ve Oltu çayları aracılığıyla Çoruh ırmağında toplanarak
Karadeniz`e boşalır.
İlin en önemli gölü, Tortum suyu üstündeki Tortum
gölüdür. 8 kilometre uzunluğunda, ortalama 1 kilometre
genişlikte olan bu göl, Tortum çayının, yakınındaki
Kemerlidağ`dan inen bir toprak kayması sonucunda tı
kanmasıyla oluşmuştur. Gölün fazla sularını akıtan
ayak, basamaklı kalker arazi üstünde düşüşler yaparak,
50 metre yüksekliğindeki ünlü Tortum çağlayanını
oluşturur. Bu düşüşten yararlanarak enerji üreten Tortum
santralı, çevrenin elektrik gereksinmesini karşılar.
EKONOMİ
Erzurum ilinde ekonomik yaşam, tarım ve hayvancılığa
dayanır. Tarım alanlarının büyük bölümü tahıla ayrıl-
. mıştır. Buğday yetiştiriciliğinde Merkez, Pasinlerve Horasan
ilçeleri başta gelir. Sanayi bitkilerinden şekerpancarı
ekimine önem verilir. Yöreye 1956`da giren şekerpancarı,
daha az ölçüde Oltu, Tortum ve Hınıs ilçelerinde
de yetiştirilir. Erzurum ilinde sebzelerden patates,
lahana, soğan ve şalgam yetiştiriciliği yapılır. Meyvecilik,
ilin kuzeyindeki Oltu, Tortum, İspir ve Olur ilçelerindeki
vadi tabanlarında gelişmiştir.
İl sınırları içinde koyun ve sığır yetiştiriciliğinin yanı sı
ra, arıcılığa da önem verilir.
Erzurum ilinin en önemli yeraltı gelir kaynağı linyittir.
Şenkaya ilçesinde Balkaya`da, Aşkale ilçesinde Kükürtlü`de,
Oltu ilçesinde linyit yatakları içinde petrol izlerine
de raslanmıştır. İlin yeraltı gelir kaynaklarından biri
de, Oltu ilçesindeki siyah kehribardır (oltutaşı); bundan
tespih, kolye, ağızlık, vb. süs eşyaları yapılır.
Başlıca sanayi kuruluşları ilin merkezinde toplanmış
tır: Şeker fabrikası, Et kombinası, Yem sanayisi, Kiremit
fabrikası, un fabrikaları. İl merkezi dışındaki en önemli kuruluş, Aşkale`deki çimento fabrikasıdır.
ULAŞIM
Erzurum, çeşitli karayollarının birleştiği önemli bir kav
şak noktasıdır. Trabzon - İran transit yolu, İskenderun -
Erzurum, Erzurum - Rize, Erzurum-Artvin, ErzurumKars,
Erzurum - Muş karayolları ilin merkezinde dü
ğümlenir. Erzurum`a 1939`da ulaşan demiryolu, ili batı-
doğu doğrultusunda keser. Haydarpaşa`yı Kars`a bağ
layan bu hat üstünde, batıdan doğuya doğru Aşkale, Erzurum,
Hasankale ve Horasan`ın istasyonları vardır.
Ankara ve İstanbul`dan Erzurum`a düzenli uçak seferleri
de yapılmaktadır.
Erzurum Kongresi (tarih)
25-05-2022
Erzurum Kongresi, Kurtuluş Savaşı`nın hemen başında Erzurum`da toplanan
kongreye verilen ad. Amasya Genelgesi`ne göre
10 Temmuz 1919`da toplanması gereken, ama bazı il
delegelerinin gecikmesi nedeniyle 23 Temmuz
1919`da Erzurum Sultanisi salonunda toplanan, yurdun
çeşitli bölgelerinden gelmiş 56 temsilcinin katıldığı Erzurum
Kongresi`nde, başkanlığa oybirliğiyle Mustafa
Kemal`in seçilmesinden sonra, çeşitli komisyonların
çalışmaları 5 Ağustos.`ta tamamlandı ve alınan kararlar 7
Ağustos`ta yayınlanan bildiriyle açıklandı. Ulusal sınırlar
içinde vatanın bir bütün olduğu, yabancı işgalini İstanbul
hükümeti önleyemezse bu amacı gerçekleştirebilecek
geçici bir hükümet kurulabileceği, bu hükümetin
bir ulusal kongre tarafından ya da `Heyeti Temsiliye`
tarafından seçilebileceği, herhangi bir ülkenin manda
ya da himayesinin kabul edilmeyeceği gibi konular
içeren bir bildiri yayınlandı. Sonra Mustafa Kemal, Rauf
Bey, Raif Efendi, İzzet Bey, Servet Bey, Şeyh Fevzi Efendi,
Bekir Sami Bey, Sadullah Bey ve Hacı Musa Efendi`den
oluşan 9 kişilik bir Heyeti Temsiliye seçen Erzurum
Kongresi dağıldı (17 Ağustos 1919) ve Sivas Kongresinin
toplanması çalışmalarına girişildi.
Erzurumlu Darir (kisi)
25-05-2022
Erzurumlu Darir, Azeri şairi (XIV. yy.). Anadan doğma kör olduğu(Dar/r
lakabı bundan gelir) halde, İslâm bilimlerini öğrenerek
kadılık rütbesine yükselen Erzurumlu Darir, Mısır`a gidip
(1377), Memluk Sultanı Melik Mansur Ali`nin sarayında
yaşadı.
Erzurumlu Darir`in yapıtları yalnız Suriye-Mısır bölgesinde
değil, Anadolu`da da kendisinden sonraki yüzyıllarda
okuyucu bulmuştur. Bu kitapların özellikle halk
arasında okunması, dilinin yalınlığı nedeniyledir. Siye/`indeki
bir şiirinin mevlid şairi Süleyman Çelebi`yi etkilediği
düşünülürse, yaşadığı çağda ününün yaygın olduğu
söylenebilir.
Başlıca yapıtları: Kıssa-i Yusuf, Siyeri beş cilt, nazımdüzyazı
karışımı), Fütüh üş-Şam (Arap Tarihçisi Vâkı-
di`den aktarılmıştır), Yusuf ile Züleyha (mesnevi).
Erzurumlu Emrah (kisi)
25-05-2022
Erzurumlu Emrah, Türk halk şairi (Tanbura köyü, Erzurum ?-Niksar 1854
ya da 1860). Yaşamı üstüne bilgiler halk arasında dola
şan söylentilere ve şiirlerine dayanan Erzurumlu Emrah`ın
Erzurum`da medrese öğrenimi gördüğü, nakşibendi
tarikatına girdiği, Sivas ve Kastamonu`da uzun
süre kaldığı, Dertli`yi koruyan Alişan Bey`e sığındığı, bir
ara Sinop ve İstanbul`a gittiği söylenir. Medrese öğrenimi
gördüğü için klasik şiire yönelmiş, Fuzuli, Baki, Nedim
gibi usta bildiklerini örneksemiş, nakşibendiliğin
halidi koluna bağlı olduğu için tasawuf öğelerini şiirine doldurmuş, koşmalarında Karacaoğlan`ı, kimi zaman
da Âşık Ömer ve Gevheri`yi izlemiştir. Âşık geleneğine
bağlı kaldığı koşmalarında ustaca bir söyleyişe ulaştığı,
yerli zevki dile getirdiği görülür.
Erzurumlu Emrah`ın aruzla yazdığı şiirleri Divan
adıyla Erzurumlu Abdülaziz tarafından bastırılmış
(1913/1914), heceyle yazılmış şiirlerini Eflatun Cem
Güney ile Çetin Eflatun Güney kitap haline getirmişlerdir:
Erzurumlu Emrah-Hayatı ve Şiirleri (1958).
Erzurumlu İbrahim Hakkı: Bk. İBRAHİM
HAKKI, ERZURUMLU.
Erzurum ovası (yer)
25-05-2022
Erzurum ovası, Doğu Anadolu Bölgesi`nde ova. Erzurum-Kars bölü
münde, Erzurum ili sınırları içinde, 1 800 m yükseltide
yeralan Erzurum ovası, doğusundaki Pasinler ovasından
Deveboynu geçidiyle ayrılır. Erzurum kentinin yeraldığı
ova, alüvyonlu topraklarla örtülü olduğu ve çevresi
yüksek dağlarla soğuk hava akımlarından korundu
ğu için, yerleşmeye elverişli birtarım ve hayvancılık alanıdır.
