Moğollar

Yukarı Asya`da yaşayan halk. Günümüzde Amur ırmağı kıyılarından Volga ırmağı kıyılarına kadar uzanan alanda (Moğolistan Cumhuriyeti, Çin, Rusya, Kazakistan ve Afganistan) yaşayan Moğollar {Moğollar da denir), Türklerle ve Tunguzlarla yakın bağlan olan bir halktır. XI. yy`a kadar tarihçilerin `protomoğollar` diye adlandırdıkları halk toplulukları, XI. yy`da ilk kez `Moğol` adı altında toplanarak, günümüzdeki Moğolistan`ın doğu kesiminde bir krallık kurdular. Kaydu`nun kurduğu bu krallığın, çok geçmeden Tatarlar tarafından yıkılmasının ardından, XIII. yy. başında Cengiz Han (Timuçin), yeni bir Moğol krallığı kurup, kısa sürede Aral denizi ile Pekin arasında yaşayan bütün topluluklara boyun eğdirerek `kağan` unvanını aldı (1206). Başlattığı fetih siyaseti, ölümünden (1227) sonra oğulları ve soyundan gelenler tarafından .

“Yukarı Asya`da yaşayan halk. Günümüzde Amur ırmağı kıyılarından Volga ırmağı kıyılarına kadar uzanan alanda (Moğolistan Cumhuriyeti, Çin, Rusya, Kazakistan ve Afganistan) yaşayan Moğollar “

Yukarı Asya`da yaşayan halk. Günümüzde Amur ırmağı

Yukarı Asya`da yaşayan halk. Günümüzde Amur ırmağı kıyılarından Volga ırmağı kıyılarına kadar uzanan alanda (Moğolistan Cumhuriyeti, Çin, Rusya, Kazakistan ve Afganistan) yaşayan Moğollar {Moğollar da denir), Türklerle ve Tunguzlarla yakın bağlan olan bir halktır. XI. yy`a kadar tarihçilerin `protomoğollar` diye adlandırdıkları halk toplulukları, XI. yy`da ilk kez `Moğol` adı altında toplanarak, günümüzdeki Moğolistan`ın doğu kesiminde bir krallık kurdular. Kaydu`nun kurduğu bu krallığın, çok geçmeden Tatarlar tarafından yıkılmasının ardından, XIII. yy. başında Cengiz Han (Timuçin), yeni bir Moğol krallığı kurup, kısa sürede Aral denizi ile Pekin arasında yaşayan bütün topluluklara boyun eğdirerek `kağan` unvanını aldı (1206). Başlattığı fetih siyaseti, ölümünden (1227) sonra oğulları ve soyundan gelenler tarafından sürdürülerek, başlangıçta akınlar biçi- mindeyken, yavaş yavaş örgütlendi ve boyun eğen halklar üstünde sürekli egemenlik biçimini aldı. Büyük Han Ögedey`in (1229`dan 1241`e) Karakurum`u başkent yaptıktan sonra imparatorlukta kurduğu yönetim örgütü, Güyük`ün (1246`dan 1248`e) ve Mengü Han`ın (1251`den 1259`a) yönetimlerinde daha da geliştirildi. Kubilay (1260`tan 1294`e) döneminde Çin`in de ele geçirilmesinden (1279) sonra, birdevletlertopluluğuna dönüştü: Rusya`da Kırım ve Kafkasya`da Altınordu (1236, 1240-1502) devletleri; İran`da İlhanlılar devleti (1251-1355); Türkistan`da Çağatay Hanlığı (1227- 1369); Çin`de, Çin`in fethini tamamladıktan sonra çinli- leşen Kubilay`ın kurduğu Yüenler devleti (1279-1368). Kozmopolitliği ve dinsel hoşgörüsüyle dikkati çeken, sınırlarındaki güvenlik ve uçsuz bıcaksız topraklarında mallara ve insanlara serbest dolaşım hakkı tanınması sayesinde ticaretin hızla geliştiği Moğol İmparatorluğu, XV. yy`ın başına kadar bütünlüğünü korumayı ba- şardıysa da, yavaş yavaş parçalandı: İran`da İlhanlılar devletinin çökmesi; Çin`de ulusal Ming sülalesinin başa geçmesi; Rusların (1480) ve ittifak yaptıkları Kırım Tatarlarının (1502) ulusal ayaklanmaları. Bununla birlikte Cengiz Han`ın soyundan gelenler Astrahan`da, Ka- zan`da, Kasimov`da, Kırım`da ve Türkistan`da (Buhara, Hokand ve Hive hanlıkları) varlıklarını korumayı başardılar. Günümüzdeki Moğolistan topraklarında kurulan beyliklerse, bazı büyük hanların (1488`den 1543`e Dayan Han; 1543`ten 1583`e Altan Han) yönetimleri dışında, sürekli birbirleriyle çekişerek zayıfladılar. Ayrıca, XVI. yy`ın sonunda Moğol soylularının Tibet buddhacı- lığını benimsemeleriyle, Moğolistan`da güçlü bir. lama kilisesi kuruldu. Çin`de iktidarı ele geçirmiş olan Mançu sülalesinin 1627-1691 arasında Doğu Moğollarına (Halhalar), 1755-1759 arasında da Batı Moğollarına egemenliğini kabul ettirmesinden sonra, günümüzdeki Moğolistan`ın güneydoğusu 1911 `de Çin sınırları içinde özerk bir bölge oldu. SSCB`ye bağlanan Dış Moğolistan`sa, daha sonra bağımsızlığını ilan ederek, Moğolistan Halk Cumhuriyeti`ne (1991`de Moğolistan Cumhuriyeti adını aldı) dönüştü. Ayrıca, SSCB sınırları içinde kalan Moğol toplulukları 1923 ve 1935`te SSCB içinde Buryat ve Kalmuk özerk cumhuriyetlerinde toplandı. Günümüzde Moğolistan Cumhuriyeti`nde yaşayan Moğollar (özellikle Halhalar, Oyratlar, Buryatlar) yaklaşık 2,5 milyonluk, Çin`de (İç Moğolistan) yaşayan Moğollar da yaklaşık 4 milyonluk bir topluluk oluştururlar. Rusya`da yaşayanlar Buryat ve Kalmuk özerk cumhuriyetlerinde, Afganistan`daki az sayıda Moğol da Herat ile Feyzabad arasındaki alanda yaşarlar.