Macaristan

Orta Avrupa`da denize kıyısı olmayan ülke. Batıda Avusturya, kuzeyde Slovak Cumhuriyeti, kuzeydoğuda Ukrayna, doğuda Romanya, güneyde Hırvatistan ve Sırbistan`la sınırlı olan Macaristan, 1948-1989 arasında tek partili komünist bir devlet olmuş, o tarihte çok partili demokratik rejime geçilmiştir.
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR Macaristan, üç coğrafi bölgeye ayrılabilir: Batıda Küçük Macaristan ovasının (Kis Alföld) alçak topraklarını ve sarp dağları içeren Dunantul (Tunaötesi toprakları); Slovak Cumhuriyeti`yle sınırı oluşturan, Karpat dağları­ nın yanardağ kökenli iç yayının uzantısı olan kuzey dağ­ ları kütlesi (ülkenin en yüksek doruğu, bu kütledeki Rosada dağlarında yükselen Kekes doruğunda 1015 m`yi bulur(Eszaki Közephegyseg); Tuna ırmağının doğusunda uzanan Büyük Macaristan Ovası (Nagy .

“Orta Avrupa`da denize kıyısı olmayan ülke. Batıda Avusturya, kuzeyde Slovak Cumhuriyeti, kuzeydoğuda Ukrayna, doğuda Romanya, güneyde Hırvatistan ve Sırbistan`la sınırlı olan Macaristan, “

Orta Avrupa`da denize kıyısı olmayan ülke. Batıda

Orta Avrupa`da denize kıyısı olmayan ülke. Batıda Avusturya, kuzeyde Slovak Cumhuriyeti, kuzeydoğuda Ukrayna, doğuda Romanya, güneyde Hırvatistan ve Sırbistan`la sınırlı olan Macaristan, 1948-1989 arasında tek partili komünist bir devlet olmuş, o tarihte çok partili demokratik rejime geçilmiştir.
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR Macaristan, üç coğrafi bölgeye ayrılabilir: Batıda Küçük Macaristan ovasının (Kis Alföld) alçak topraklarını ve sarp dağları içeren Dunantul (Tunaötesi toprakları); Slovak Cumhuriyeti`yle sınırı oluşturan, Karpat dağları­ nın yanardağ kökenli iç yayının uzantısı olan kuzey dağ­ ları kütlesi (ülkenin en yüksek doruğu, bu kütledeki Rosada dağlarında yükselen Kekes doruğunda 1015 m`yi bulur(Eszaki Közephegyseg); Tuna ırmağının doğusunda uzanan Büyük Macaristan Ovası (Nagy Alföld). Akarsular. Macaristan`ın en büyük ırmakları Tuna ve Tisza`dır. Raba ile Drava, Tuna`nın başlıca kollarını, Bodrog, Hernad, Zagya, Körös ve Maros da Tisza`nın başlıca kollarını oluşturur. Ülkenin batı kesimindeki Balaton Gölü (598 km2), Orta Avrupa`nın en büyük gölü­ dür. Topraklar. Macaristan topraklar bakımından büyük bir çeşitlilik gösterir. Başlıca toprak türleri arasında orman toprakları (% 41), podzollu topraklar (% 26), verimli kara topraklar ya da çernozyumlar (% 25), alkali topraklar (% 6) ve kumullar (% 2) sayılabilir. Irmakların ta­ şıdıkları lösle kaplı bölge çeşitli tarıma, yanardağ kö­ kenli dağların yamaçları da şaraplık üzüm yetiştirmeye elverişlidir. İklim. Macaristan`da Akdeniz ikliminden ve ılıman iklimden etkilenen bir kara ikiimi egemendir. Yıllık sıcaklık ortalaması 0,8 °C dolayındadır. Ocak ve temmuz sı­ caklık ortalamaları sırasıyla! -1,2°C|-|21,7°C arasında de­ ğişir. Yıllık yağış ortalaması 630 mm`yi bulur. Tunaötesi toprakların batı kesimi en bol yağış alan kesimdir. Yıllık yağışların çoğu mayıs-temmuz sonları arasında düşer. Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu. Yüzyıllar boyunca Macaristan`ın bitki örtüsü ve hayvan topluluğu büyük ölçüde yok edilmiş olmakla birlikte, dağlık bölgelerde geyik ve |yabandomuzlarına ender de olsa rastlanır. Al­ çak kesimlerde ve koruma alanlarında tavşan, keklik, sülün, sukuşu gibi türleryaşamlarını sürdürürler. Ekili ve dikili alanlar ülke topraklarının yaklaşık üçte ikisini kaplar. Geri kalan toprakların % 18`i yapraklarını döken türlerin ağır bastığı ormanlarla kaplıdır. Yeraltı gelir kaynakları. Macaristan`da küçük boksit, kö­ mür, demir, uranyum, petrol ve doğal gaz yatakları bulunmakla birlikte, bunların J hiçbiri, iç gereksinmeyi kar­ şılayacak düzeyde değildir. TOPLUM YAPISI Nüfusun % 96,1`ini Macarlar oluşturur. Ülkede ayrıca, küçük azınlık toplulukları halinde Almanlar, Slovâklar, Güney İslavları, Romenlerve Çingeneler yaşar. Bu arada, 2 milyondan çok Macar Romanya`da, 1 milyon Macar ABD`de, 600 000 Macar Slovakya`da, 500 000 Macar eski Yugoslavya cumhuriyetlerinde, 200 000 kadar Macar da eski SSCB`de yaşamaktadır. Din. 1941 nüfus sayımına göre Macarlar`ın % 65,6`sı katolik, % 26,8`i protestan, % 4,3`ü musevi ve % 2,5`u ortodokstur. Uzun komünist yönetim sonucunda, top lumun önemli bir yüzdesinin günümüzde dinle büyük bir ilişkisi yoktur. Ama yukarda verilen oranlar, museviler dışında, aşağı yukarı korunmaktadır. İkinci Dünya Savaşı sırasında soykırım ve sürgünlerle azalan musevilerin sayısı günümüzde 80-90 000 (% 0,8) kadardır ve çoğu Budapeşte`de yaşar. Nüfus. Doğu Avrupa`nın doğum oranı en düşük ülkesi olan Macaristan`ın nüfusu, 1980-1990 arasında biraz gerilemiştir. Toplam nüfusun % 20`si ülkenin başkenti Budapeşte`de, % 35`i öbür 165 kent ve ilçede, % 45`i de köylerde yaşamaktadır. Budapeşte dışında en bü­ yük kentler Debrecen, Miskolc, Szeged, Pecs ve Györ`dür. Eğitim. 1989`daki köklü siyasal değişikliğin sonuçlarından biri, Macaristan`da eğitimin bir dönüşüm sürecine girmesi olmuş, kırk yıl süren marksçı denetimden sonra, sistem daha geleneksel bir çizgide yeniden düzenlenmiştir. İlköğretim parasız ve zorunludur. Ortaöğretim klasik liseler ile teknik okullarda ve meslek okullarında yürütülür. Ülkede 4 büyük üniversite (Budapeşte, Debrecen, Pecs ve Szeged üniversiteleri), 50`ye yakın yüksekokul vardır. Sağlık. Macaristan`da geniş kapsamlı sağlık hizmetleri, devlet tarafından karşılanmaktadır ve özellikle kentlerde yüksek bir!standarda|ulaşmıştır. Özellikle yakın dö­ nemde önemli gelişmeler sağlanmış, bulaşıcı hastalıkların çoğu ortadan kalkmıştır. Ortalama ömür de, 1941`den bu yana, önemli ölçüde artmıştır. EKONOMİ 1949`da komünist hükümet, ülke ekonomisini sanayileştirmek için çok hırslı bir planı uygulamaya koyduysa da, ülkenin doğal kaynaklarının zayıflığı gözönüne alınmadığından, planda ağırsanayinin vurgulanmış olması, hem tüketim mallarının üretimini kısıtladı, hem de bü­ yük çevre hasarına yol açtı. Yanlışlıklarıyla yüz yüze gelmek zorunda kalan hükümet, 1968`de merkezden planlama sistemini önemli ölçüde yumuşatan Yeni Ekonomik Mekanizma`yı (NEM) yürürlüğe koydu. Milyarlarca dolarlık dış borçlarla desteklenen NEM, başlangıçta başarılı olduysa da, 1980 yıllarının sonunda, bir duraklama başladı ve bunun sonunda ortaya çıkan bü­ yük ekonomik bunalım, bütün sosyalist sistemin çökmesine yol açtı. 1989`daki rejim değişikliğinden sonra, Macaristan hızla, sosyalizmden serbest pazar ekonomisine geçme yönünde bir atılım başlattı. Sanayi. Macaristan, kişi başına ulusal gelir bakımından orta düzeyde gelişmiş bir ülkedir. 1980 yıllarında ulusal gelirin yaklaşık % 96`sı sosyalist kesim, yalnızca % 4`ü özel kesim tarafından üretilirken, o tarihten başlayarak bu oranlar bütünüyle değişmiştir. Başlıca sanayi kolları arasında çeşitli makineler yapımı, otomotiv sanayisi, kimya sanayisi (özellikle ilaç fabrikaları) sayılabilir. Enerji gereksinmesinin büyük bölümü fosil yakıtlarla sağlanır.Tarım. GSMH`deki payı % 15 dolayında olan tarımda, 1990 yıllarının başı verileriyle etkin nüfusun yaklaşık % 19`u çalışmaktadır. Tarıma elverişli alanların yarıdan çoğu mısır, şekerpancarı, buğday, patates ve üzüm (özellikle şaraplık) yetiştiriciliğine ayrılmıştır. Hayvancı­ lıkta domuz, sığır ve kümes hayvanları yetiştiriciliği ağır basar. Ulaşım ve iletişim. Tuna, Macaristan`ın başlıca suyoludur; ama yüklerin çoğu trenler ve kamyonlarla taşınır. Bütün büyük kentlerin ulaşım sistemleri gelişmiştir. Ülkenin küçük olması nedeniyle iç hatlarda havayolunun, payı az olmakla birlikte, ulusal havayolu (MALEV) Avrupa`nın büyük bölümüne, Ortadoğu`ya ve New York`a düzenli seferler yapmaktadır. Macaristan`ın posta, telgraf ve telefon servisleri uluslararası iletişim ağının parçalarıdır ve teknolojide bir modernleşme süreci başlatılmıştır. 1989`a kadar basın, radyo, televizyon, vb. medya araçları hükümetin sıkı denetimi altındayken, sansürün kalkmasıyla yüzlerce yeni süreli yayın ve birçok yeni yayınevi kurulmuştur. Dış ticaret. Macaristan`ın başlıca dışalım ürünleri ham petrol, doğal gaz, çeşitli madenler, yapay lifler, yarı iş- lenmişürünler,kamyon ve binek otomobilleridir. Başlı­ ca dışsatım ürünleri arasındaysa elektronik araçlar, otobüs, ilaç, hazırgiyim sanayisi ürünleri, deri çizme, konserve ve çiğ et ürünleri, konserve sebze-meyve ve şarap sayılabilir. 1990 yılları verileriyle toplam dışalımdışsatımın yarıdan çoğu eski SSCB ve Doğu Bloku ülkeleriyle yapılmaktadır. DEVLET YAPISI VE SİYASET İkinci Dünya Savaşı`ndan sonra 40 yıldan uzun süre Macaristan, Macar Sosyalist (Komünist) İşçi Partisi`nin (MSİP) yürüttüğü tek partili bir sosyalist devlet oldu ve 1956-1988 arasında Yanoş (ya da Janos) Kadar, parti birinci sekreterliğini elinde tuttu. Mihail Gorbaçov`un SSCB`de başlattığı perestroyka siyasetinin ve ülkenin içine girdiği ekonomik dar boğazın etkisiyle, 1989`da Macaristan`ın `reformcu komü­ nistleri` Imre Pazsgay ve Miklos Nemeth`in önderliğinde, ülke çok partili parlamenter bir rejime yöneldi. Ekim 1989`da MSİP`nin adı Macar Sosyalist Partisi`ne (MSP) Macaristan Halk Cumhuriyeti`nin adı da Macaristan Cumhuriyeti`ne çevrildi. Bu değişikliklerin bir ay sonra yapılan halkoylamasıyla onaylanmasının ardından, Mart-Nisan 1990`da yapılan seçimlerde | MSP, gerçekleştirdiği reformlara karşın büyük bir yenilgiye uğradı. Macar Demokratik Forumu (MDF) ile Bağımsız Küçük Mülk Sahipleri Partisi`(BKMSPJive Hıristiyan Demokrat Halk Partisi (HDHP) arasında kurulan merkez sağ ittifakı, oyların % 60`ını olarak, 386 milletvekilinin 230`unu çıkardı. MDF`nin önderi Jozsef Antal başkanlı­ ğında kurulan hükümet, programında kişisel ve siyasal özgürlüğü vurgulamasının yanı sıra, insan haklarına, halkın sosyal güvenliğinin korunmasına ve Macaristan`ın Avrupa Topluluğu`nun üyesi olması için çaba gösterilmesine de geniş yer verdi. 1992`de Antal hükümeti, Slovak Cumhuriyeti`nin Tuna üstünde bir baraj kurma tasarımını, çevre kirlenmesine yol açacağı savıyla uluslararası Adalet Divanı`na götürdü. Gene 1992`de Macar Demokratik Forumu`nun sağ kanadından İştvan Csurka`nın Yahudi karşı­ tı açıklamalarda bulunması, partiyi güç duruma düşürdüyse de, 1993`te Csurka ve yandaşlarının partiden çı­ karılmasıyla bunalım atlatıldı. TARİH Eskiçağ`da Roma İmparatorluğu`nun Pannonia ve Dada eyaletlerini oluşturan günümüzdeki Macaristan topraklarına, IX. yy`da önderleri prens Arpad`ın yönetimi altında Karadeniz kıyılarından göçen Fin-Ugur kökenli halklardan Macarlar yerleştiler ve bir süre Batı Avrupa`ya yağma amaçlı akınlar düzenledikten sonra, 995`te Lechfeld Çarpışmasında Germen kralı Otto l`e yenildiler. O tarihten sonra, ilk Macaristan kralı İştvan I (997-1038), ülkede bütünlüğü sağlayıp, hıristiyanlığın yayılmasını destekledi. Ortaçağ`da Macaristan. Sonraki iki yüzyıl içinde Macarlar topraklarını genişlettiler. 1091`de Laszlo I, Hırvatistan`ı (1918`e kadar Macaristan Krallığı`nın bir parçası olarak kaldı) ele geçirdi. XII. yy`da Macar kralları, egemenliklerini Dalmaçya ve Bosna`ya da yaydılar. Ama, Andraş (ya da Andras) H`nin beceriksiz yönetimi altında (1205-1235) krallık bir gerileme dönemine girdi ve ayaklanan soylular, kralı İngiltere`nin MagnajCarta`sına benzer bir anlaşma olan Altın Mühürlü|Ferman`ı(1222) çıkarmak zorunda bıraktılar. Soyluların haklarını ve ayrıcalıklarını güvence altına alan Altın Mühürlü Ferman, ayrıca kralın yetkilerini bir meclisle paylaşmasını da öngörüyordu. Krallık yetkilerini yeniden kurma çabaları­ nın, 1241 `de başlayan Moğol istilası yüzünden kesintiye uğradığı ülkede, Andraş`tan sofıra tahta çıkan Bela IV (1235-1270), istilacılara karşı korunmak için kaleler yaptırdı. Arpad sülalesinin sona ermesini (-1301) izleyen kargaşa döneminde, yerel soylular bu kalelerden, krallık güçlerine karşı koymada ve çeşitli eyaletlerde egemenlik kurmada yararlandılar. XIV. yy`da, Napoli`yi yöneten Anjou sülalesinden Karoly I Robert (1308-1342), Macaristan tahtına çıktı. Ailenin başlıca üyesi Layoş (ya da Lajos) I (1342-1382), Macar egemenliğini Polonya, Sırbistan, Bulgaristan, Eflak ve sülalenin anayurdu Napoli`ye kadar yaydıysa da, Sırpsındığı`nda Osmanlılar karşısında ağır bir yenilgiye uğradı (1364). Layoş`un damadı olarak önce Macaristan kralı (1387-1437), sonra da Germen kralı ve Kutsa! Roma-Germen imparatoru (1410-1437) ilan edilen Sigismond da Birinci Kosova Meydan Savaşı`ndaj(1389) ve Niğbolu`da (1396) bozguna uğramaktan kurtulamadı. Ünlü Macar komutanı Yanoş (ya da Janos) Hunyadi`nin Kosova`da f(1448) uğradığı yeni bir yenilgiden sonra, oğlu kral Matyas Corvinus (1458-1490), Osmanlı ilerlemesini bir süre engellemeyi başardıysa da, ölü­ münden hemen sonra, Mohaç Meydan Savaşı`nda (1526) Macarların Kanuni Sultan Süleyman karşısında bozguna uğramaları ve kral Layoş ll`nin savaşta ölmesi, başkent Buda`nın düşmesiyle ve Macaristan`ın Türk egemenliğine girmesiyle sonuçlandı. 1526`dan Birinci Dünya Savaşı`na. Mohaç Meydan Svaşı`ndan sonra ülke üç parçaya bölündü: Batıda AvusturyalI Habsburg sülalesi tarafından yönetilen Macaristan Krallığı; Osmanlı yönetimindeki|Orta)Macaristan; doğuda bir Macar sülalesi yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu`nun özerk bir eyaleti olan Erdel (Transilvanya) Prensliği. Osmanlı İmparatorluğu 1699`da Karlofça Antlaşmasıyla Tamışvar eyaleti dışında bütün Macaristan`ı Avusturya`ya bırakınca, Macarlar Habsburgların yönetimine girdiler. Habsburgların kurdukları merkezci ve baskıcı yönetim, Ferenc Rakoçi (ya da Rakoczi) önderliğinde bir ayaklanmaya yol açtı. 1704`te Rakoçi egemen hü­ kümdar ilan edildi ve Parlamento 1707`de, Macaristan`ın bağımsızlığını ilan etti. Ama 1711`de imzalanan barış antlaşmasıyla, Habsburg sülalesinin Macaristan tahtı üstündeki veraset hakları onaylandı ve Avusturya İmparatoru Kari VI, Karoly III adıyla Macaristan kralı da oldu. XVIII. yy`ın ikinci yarısında Macar ulusçuluğu yeniden canlanmaya başladı. 1825`te bu canlanış Macaristan`ın Avusturya`yla eşit haklarla yönetilmesini sağlama hedefine yönelik siyasal bir akıma dönüştü. Layoş Kossuth`un önderliğinde başlayan yeni ayaklanma (1848- 1849), Rusların yardımıyla Avusturya tarafından bastı­ rıldıysa da, Macarların pasif direnişi ve Avusturya`nın önce İtalya`da (1859), sonra da Prusya (1866) karşısında aldığı yenilgiler, Habsburgların Macaristan`la uzlaş­ malarını kaçınılmaz kıldı. Sonunda imzalanan uzlaş­ mayla (`Augleich`), Avusturya-Macaristan ikili imparatorluğu kuruldu. Elli yıl süren ikili monarşi (1867-1918), Macar tarihinin en verimli dönemlerinden biri oldu. 50 yıl içinde Budapeşte bir taşra kasabasından görkemli bir kente dönüşürken, Macar kültürü ve düşünce yaşamı Viyana`nınkiyle boy ölçüşecek duruma geldi. Birinci Dünya Savaşandan günümüze. Birinci Dünya Savaşı`nda Avusturya-Macaristan`ın yenilmesinden sonra, Habsburglar İmparatorluğu parçalandı ve 16 Kasım 1917`de, Millet Meclisi, cumhuriyeti ilan etti. Ne var ki, 20 Şubat 1919`da kanlı bir işçi gösterisinden sonra, güç duruma düşen Mihaly Karolyi başkanlığındaki hükümet istifa etti; 21 Mart`ta komünistler tarafından kurulan Konseyler Cumhuriyeti`nin de 1 Ağustos`ta istifa etmek zorunda kalmasıyla, Amiral Miklos Horthy, `Kralsız Macaristan Krallığı`nın kral naipliğine seçildi (1920). O tarihten sonra muhafazakârların ve sağcıların gün geçtikçe güçlendikleri Macaristan, İkinci Dünya Savaşı`nda Almanya`nın safında yeraldı. Savaş sonunda Sovyet birliklerinin girdikleri ülkede, 1918`den başlayarak ağır bir baskı altında tutulmuş olan komünistler, Kızıl Ordu`nun varlığından da yararlanarak, Kasım 1945 seçimlerini kazandılar ve ülkeyi tek partiye dayalı bir `Halk Cumhuriyeti` olarak örgütlediler: 20 Ağustos 1949`da, Komünist Parti genel sekreteri Matyas Rakosi, Macaristan Halk Cumhuriyeti`nin kurulduğunu ilan etti. SSCB yönetiminde bir baskı rejiminin kurulduğu ülkede, 1956`da patlak veren Macar Devrimi`nin SSCB birlikleri tarafından kanlı biçimde bastırılmasını izleyen kıyım günlerinden sonra, Komü­ nist Parti genel sekreterliğine getirilen Yanoş (ya dajanos) Kadar, belirli bir liberalleşme siyaseti izledi ve Macaristan çok geçmeden, eski Doğu Bloku ülkeleri ara sında imrenilecek bir duruma geldi. Bu ekonomik geliş­ menin, 1980 yıllarında duraklaması, ülkede çok partili rejime ve serbest pazar ekonomisine geçişin ilk adımlarının atılmasına yol açtı (Bk. Devlet yapısı ve siyaset bö­ lümü).