katedraller ve kiliseler

Hıristiyan tapınaklarına `kilise`, bir piskoposluk bölgesindeki, içinde piskopos kürsüsü bulunan ana kiliseye de `katedral` adı verilir. Katedraller ve kiliseler, Batı`da çeşitli dönemlerdeki mimarlık üsluplarının temel öğeleri olmuşlardır.
Hıristiyanlığın ilk dönemleri. İlk hıristiyanlar dinsel amaçlı bir mimarlık geliştirmemiş, başlangıç dönemi hı- ristiyan dinsel törenleri, yemeği de içerdiğinden, ço­ ğunlukla yemek odasında yapılmıştır. Evin bütün üst katını kaplayan en geniş odası olduğundan `yukarı oda`diye de adlandırılan yemek odasının boyutları, daha sonra hıristiyan topluluğu genişleyip, dinsel törenlergeliştikçe, büyümüştür. İmparator Constantinus l`in hıristiyanlığı Roma İmparatorluğu`nun resmî dini ilan ettiği İ.S. 313`ten başlayarak, dinsel ayin de giderek imparatorluk ölçeğinde .

“Hıristiyan tapınaklarına `kilise`, bir piskoposluk bölgesindeki, içinde piskopos kürsüsü bulunan ana kiliseye de `katedral` adı verilir. Katedraller ve kiliseler, Batı`da çeşitli dönemlerdeki “

Hıristiyan tapınaklarına `kilise`, bir piskoposluk

Hıristiyan tapınaklarına `kilise`, bir piskoposluk bölgesindeki, içinde piskopos kürsüsü bulunan ana kiliseye de `katedral` adı verilir. Katedraller ve kiliseler, Batı`da çeşitli dönemlerdeki mimarlık üsluplarının temel öğeleri olmuşlardır.
Hıristiyanlığın ilk dönemleri. İlk hıristiyanlar dinsel amaçlı bir mimarlık geliştirmemiş, başlangıç dönemi hı- ristiyan dinsel törenleri, yemeği de içerdiğinden, ço­ ğunlukla yemek odasında yapılmıştır. Evin bütün üst katını kaplayan en geniş odası olduğundan `yukarı oda`diye de adlandırılan yemek odasının boyutları, daha sonra hıristiyan topluluğu genişleyip, dinsel törenlergeliştikçe, büyümüştür. İmparator Constantinus l`in hıristiyanlığı Roma İmparatorluğu`nun resmî dini ilan ettiği İ.S. 313`ten başlayarak, dinsel ayin de giderek imparatorluk ölçeğinde gelişmiş ve yeni, daha ağırbaşlı bir mimarlık anlayışı ortaya çıkmıştır. Dönemin mimarlarının esin kaynağı, başlangıçta mahkeme alanı olarak kullanılan ve geniş bir toplanma alanı olan Roma bazilikası olmuştur. Erken dönem hıristiyan bazilikası, her iki yanında alçaktavanlı iki ya da daha çokyansahın bulunan birortasahından oluşan dar ve uzun bir yapıdır; şahın, dış kemerin üstünde bir sıra pencereyle aydınlatılır; en uç noktasında yarım daire biçimli absida yeralır. Rahipler absidada (eski Roma mahkemesindeki yargıçların yerinde) oturur, inananlar topluluğuyla aralarında bir parmaklık ya da bir paravana bulunurdu. Bizans kiliselerindeyse rahipler, inananlar topluluğunda kutsal resimlerle (ikonalar) kaplı bir paravana olan ikonostazis`le ayrılıyordu. Roma`daki San Pietro bazilikası (330; XVI. yy`da yı­ kılmıştır) gibi erken dönem hıristiyan bazilikalarında, sahnın ucunda bir avlu (atrium), sahna açılan bir narteks bulunur; şahın ile absida arasında bir çapraz şahın uzanır. Erken dönem bazilika ve kiliselerinin planları genellikle haç biçimindedir; ama daire, kare, çokgen ve Ortodoks haçı (haç kolları eşit uzunlukta) biçimi planlı bazilikalar ve kiliseler de yapılmıştır. Ortaçağ`ın başlangıç dönemi, Ortaçağ`ın başlangıç dö­ nemindeki, hıristiyan erken dönemi bazilikalarında bulunmayan yeni öğeler içeren kiliselerin ilk örneği, Karolenj sülalesi döneminde Fransa`da Centula`da yapılan Saint Riquier manastır kilisesidir (800`e d.; yıkılmıştır). Bu çapraz sahınlı kilisede Ortaçağ`ın sonraki döneminde kilise mimarlığını önemli ölçüdeetkileyeceköğelerine yer verilmiştir: Yapının girişini oluşturan batı cephesinin süslemesi; yapıya dışardan eklenen çan kuleleri. Saint Riquier manastır kilisesi, sivri kuleli görünümüyle, özellikle Almanya`daki geç Otto dönemi kiliselerini etkilemiştir. Roman üslubu. Hac yolculuklarından Haçlı seferlerine kadar her türlü dinsel gezi biçiminin çağı olan roman üslubu dönemi, Güney Fransa`yı aşarak kuzeybatı İspanya`daki Santiago da Compostela`da bulunan kutsal emanetlere giden yol üstünde hac kiliselerinin (sözgelimi Toulouse kentindeki Saint Sernin kilisesi, 1080) geliştiği dönemdir. Saint Sernin`in yuvarlak kemerleri ve kalın duvarları roman üslubunun ayırıcı özelliklerinden biridir. Roman üslubunda kiliselerin planı, geniş bir Latin haçı biçimindedir; dört yan şahın ve genişletilmiş şahın, hacı kitlelerinin kiliseye rahatçı sığabilmesini sağlar. Kilise içinde ibadete gelenlere ayrılmış yer (absida), ambulatoryum`a (gezinti yeri)ve yan sahınlarla genişletilmiş, küçük boyutlu dua yerleri (capellalar) ambulatoryumun ve çapraz sahnın dışında çok sayıda hacının gereksinmesini karşılayacak biçimde ek mihraplar oluşturulmuştur. Gotik üslubu dönemi. Gotik üslubu dönemi katedrallerinde kaburgalı tonozlar kullanılarak sahna loş ışık girmesi sağlanmış, üslubun niteliyici özelliklerinden sivri kemerler, ibadete gelenlerin gözlerini yukarılara, Tanrfya `çevirebilmelerini` sağlayacak, daha yüksek katedraller yapımına olanak vermiştir. Gotik dönem mimarlarının ağırlıksızlık duygusu veren yapılar tasarlamakta benimsedikleri tekniklerden biri de, yapının dı­ şında yer alan ve ince üst duvarları desteklemeye yarayan atma kemerlerdir. Atma kemerler, yapıya dış destek oluşturan bütün destek öğelerinin ortadan kalkmasına yol açmıştır. Bu yeni mimarlık biçiminin iç aydınlatma ve ağırlıksızlık izlenimi gibi katkıları, Fransa`da Ameiens katedrali (1220) gibi yapılarla sonuçlanmıştır. Gotik üslubunda katedrallerde ayrıca, yeni zenginleşmiş kentlere bakan cepheler ve anakapılar, kent halkının kiliseye girerken seyretmesine yönelik taşoymalarla süslenmiştir. Rönesans dönemi. XV. yy`ın büyük bölümünde gerçekleştirilmiş olan Rönesans katedrallerinin ilk örneklerinden olan Brunelleschi`nin Floransa`da yaptığı San Lorenzo kilisesi (yapımına 1421`de başlandı), dönemin yaygın anlayışına uygun olarak, Eskiçağ kurallarının uygulanmasına gösterilen özenle nitelenir. Bununla birlikte, ideal Rönesans dönemi kilisesi, Brunelleschi`nin, Floransa`daki Santa Maria degli Angeli`de (1434-37) gerçekleştirdiği merkezî plan temeline dayanır; sekiz payandanın desteklediği bir çemberden oluşan merkezi planlı bu kilise, merkezî planının geometrik arılığı ve açıklığıyla, mimar ve kuramcılarda hayranlık uyandırmıştır. Barok ve rokoko üslupları. 1527 de Roma`nın yağmalanmasının ardından, yeniden doğrusal sahınlı kiliselere dönülmeye başlanmıştır. Oğul Antonio Sangallo`nun Sassia`daki Santo Spirito kilisesi (1538-44) bu yeni dü­ şünceyi yansıtır: Tek yan sahınlı, yanlarda alçak, küçük boylu capellaların yeraldığı, yüksek mihraplı, güneş absidalı bir kilisedir. Giacomo Vignola`nın Roma`da cizvit tarikatının siparişiyle yapımına 1568`de başladığı Gesu II kilisesiyse, yeni barok üslubunun, tam anlamıyla gelişmesini yansıtır: Geniş, tek yan sahınlıdır; kısaltılmış çapraz şahın kolları ve ambulatoryum üstündeki dev kubbe, derin geniş bir absidada yeralan mihraba götü­ rür. Kuzeyde, özellikle Avusturya ve Almanya`da barok ve rokoko üsluplarının en görkemli örneklerinden biri. Johann Balthasar Neumann`ın Bamberg yakınındaki Vrenzehnheiligen kilisesidir (1743-72). Yeni klasisizm. 1666`daki büyük Londra yangınından sonra, en büyük İngiliz mimarlarından Sir Christopher Wren, başarılı öğrencisi Nicholas Hawksmoor`un ger­ çekleştirdiği onikiye yakın,çanlkuleli kilisenin planlarını çizerek, kente yeni bir görünüm kazandırmıştır: Bunların en büyüğü, Latin ITlçı biçimindeki dev bazilika boyutları ve görkemiyle Roma`daki San Pietro`yla yarışan Saint Paul katedrali (1675-171 1), en zarifiyse Saint element Danes kilisesi`dir (yapımına 1688`de başlandı). XIX. ve XX. yy`lar. XIX. yy`da ve XX. yy. başlarında kilise mimarlığına eski Yunan, gotik ve roman üsluplarını yeniden canlandırmaya yönelik üsluplar damgasını vurmuştur. Çağdaş kilise mimarlığının başlıca örnekleri arasında Le Corbusier`nin Fransa`da Ronchamp`da gerçekleştirdiği Nötre Dame du Haut kilisesi (1950-55), Eliel Saarinen`in Columbus`daki First Christian Church`ü (1942), Sir Basil Spence`in, İngiltere`deki Coventry katedrali (1954-62) sayılabilir.