ÇÖVEN KÖKÜ
(La. Radix Saponariae albae, AL Seifenkrautwurzel (weisse), Fr. Racine de saponaire blanche, in. Soapwort root (white).
Bazı Gypsophila türleri (Caryophyllaceae) nin ilkbaharda topraikılan çıkartılıp güneşte kurutulmuş kök ve rizomlarıdır. Anadoluda çöven elde edilen çok yıllık, kalın köklü, basit yapraklı ve küçük çiçe!kli bitkilerdir. Çiçekler 5 parçalı beyaz veya pembe renkli ve saplıdır. Anadoluda 50 kadar Gypsophila türünün bulunduğu bilinmektedir (1, 2). Buna karşılık, aşağıda belirtilen, 5 türden çöven elde edilmektedir (3, 4). G. arrostii Gııss. var. nebulosa (Boiss. et Heldr.) Bark.: İç - Batı Anadolu bölgesinde (Afyon, Antalya, Burdur, Konya) yetişir. G. bicolor (Freyn et Siıı:t.) Grossh.: Do . ğu Anadolu bölgesinde (Artvin, Van) yetişir. G. eriocalyx Boiss.: Orta Anadolu bölgesinde (Ankara, Eskişehir, Kayseri, .
“
(La. Radix Saponariae albae, AL Seifenkrautwurzel (weisse), Fr. Racine de saponaire blanche, in. Soapwort root (white).
Bazı Gypsophila türleri (Caryophyllaceae) nin ilkbaharda topraikılan “
(La. Radix Saponariae albae, AL Seifenkrautwurzel
(La. Radix Saponariae albae, AL Seifenkrautwurzel (weisse), Fr. Racine de saponaire blanche, in. Soapwort root (white).
Bazı Gypsophila türleri (Caryophyllaceae) nin ilkbaharda topraikılan çıkartılıp güneşte kurutulmuş kök ve rizomlarıdır. Anadoluda çöven elde edilen çok yıllık, kalın köklü, basit yapraklı ve küçük çiçe!kli bitkilerdir. Çiçekler 5 parçalı beyaz veya pembe renkli ve saplıdır. Anadoluda 50 kadar Gypsophila türünün bulunduğu bilinmektedir (1, 2). Buna karşılık, aşağıda belirtilen, 5 türden çöven elde edilmektedir (3, 4). G. arrostii Gııss. var. nebulosa (Boiss. et Heldr.) Bark.: İç - Batı Anadolu bölgesinde (Afyon, Antalya, Burdur, Konya) yetişir. G. bicolor (Freyn et Siıı:t.) Grossh.: Do . ğu Anadolu bölgesinde (Artvin, Van) yetişir. G. eriocalyx Boiss.: Orta Anadolu bölgesinde (Ankara, Eskişehir, Kayseri, Niğde) yetişir. G. perfoliata L.: Orta Anadolu bölgesinde (Ankara, Denizli, Kayseri, Konya, Sivas) yetişir. G. venusta Fenzl : Orta ve Doğu Anadolu bölgesinde (Ankara, Çankırı, Er,urum, Kayseri, Konya, Malatya) yetişir.
Çöven kökü eskiden Orta Anadolu bölgesinde (Beyşehir, Konya) tarlalarda yetişen türlerden (G. arrostii Guss. ve G. venusta Fenzl) elde edilirdi. Bu bölgede traktör kullanımının yaygınlaşması ve tarlaların derin sürülmesi sonucu, çöven elde edilen bitkiler çok azalmıştır. Halen çöven bilhassa Van gölü çevresinde G. bicolor (Freyn et Sint.) Grossh. türünden elde edilmekıtedir (Resim : 38). Erken ilkbaharda toprak kürek ile bir metre derinliğe kadar açılarak kökler toplanır. Van gölü çevresindeki tarlaların toprağı kumluk olduğundan bu iş kolaylıkla yapılma1tadır. Kökler toplayıcı tarafından yaş halde aracıya satılır. 1984 yılında yaş çövenin kilosu 40 liradan satılmıştır. Aracı alıdığı kökleri bir yere toplar, güneşte kurutur ve kuru halde toplancı veya ihracatçıya devreder. Dış görünüş : Elde edilen türe göre değişmekte (4) olmasına karşılık, genellikle 20- 30 cm uzunluk ve 3 - 5 om kalınlıkta silendirik parçalar halindedir. Dış yüzü beyaz veya sarım-tırak beyaz renkli. Kolaylıkla kırılır. Kırılma yüzü düzgündür. Kokusuz veya hafif kokulu ve acımsı lezzetlidir. Su ile çalkalanır ise kalıcı bir köpük verir.
Bileşim : Şekerler, rezin ve triterpen sınıfı saponinler (albosaponin) taşımaktadır. Anadolu kökenli çövenlendeki ham saponin miktarn % lO - 25 arasında değişmektedir. E. Sezik ve yardımcıları Anadolu çövenlerinin sapaninleri ve bunların etkileri üzerinde araştırmalar yapmışlardır (1,2).
Etki ve kullanılış : İdrar ve balgam söktiirücü ebkilere sahipse de tedaNi alanında nadiren kullanılır. İnfusyon (% 1), günde 20- 100 ml alınabilir. Ham saponosltlerin antiviral bir akıtiviteye sahip olduğu gösterilmiştir (3). Antifungal etki zayıftır (4). Memleketimiııde bilhassa iahin helvası yapımında ve yünlü kumaşiann temizlenmesinde kullanılır. Değerli bir dışsatını ürünüdür.
Diğer isimler : Çevgen, Çövenotu, Dişi çöven, Helvacı çöveni, Şark çöveni, Tarla çöveni.
Katıştırma : Doğu Anadoluda yetişen bazı bitkilerin kökleri toplanıp ikinci kalite çöven olarak satışa çıkartılmaktadır. Bunların başlıcaları Pişik geveni (Acantholinıon türleri), Geven (Astragalus türleri), Dağ çöveni (Scorzonera rigida Aucher) ve Onobrychis comula (L.) Desv. ıürüdür. En yaygın olanı geven köküdür. Doğu Anadoluda geven, traktör arkasına takılan bir tırınık yardımıyla topraktan sökülınekte, üst kısmı yakacak olarak kullanılmakıta ve kökü ise bazı tüccarlar tarafından ticarete çıkartılmaktaidır. Geven kökü İstanbuldaki bazı aklarlar tarafından da çöveıı kökü yerine satılmaktadır. Geveıı kökü, dış görünüş bakımmdaıı, çöven köküne benzerse de etkili madde olan sapaninleri taşımadığı için çöven kökü yerine kullanılamaz. Çöven kökünü geven kökünden ayırt edebilmek için küçük bir kök parçası toz edilir ve bir şişe içinde su ile kuwetle çalkalanır. Su üstünde kalıcı ve bol bir köpük meyıdana gelir ise numune çöven köküdür. Geven kökü bu deney ile kalıcı bir köpük vermez.
